خبر ساز ـ حوزه مسجد و هیأت ـ امیرحسین کسائی: به مناسبت ایام ماه رمضان که اوج برگزاری محافل مناجات‌خوانی در شهرهای مختلف کشور از در سحرگاهان است، از هفته گذشته بررسی سیر تاریخی برگزاری این مجالس را به خصوص در شهر تهران بررسی کردیم که گزارش مفصل آن را می‌توانید اینجا بخوانید.
سیر تاریخی مناجات‌خوانی در ایران
خلاصه این بررسی تاریخی این است که مناجات‌خوانی هدیه‌ای از اهل بیت(ع) به مومنان است و این امر از زمان آن‌ها و با آموزش‌های این بزرگواران به ما رسیده است. در ایران هم از دیرباز مجالس مناجات برپا می‌شده است که نمی‌توان تاریخ دقیقی برای آن تعیین کرد. اوج مجالس مناجات‌خوانی بنا به توصیه‌های اهل بیت در همین شب‌های ماه رمضان است که مردم در مجالس شرکت می‌کردند، اما با ورود رادیو به کشور و حضور مناجات‌خوان‌ها در رادیو، بستری فراهم شد تا افراد بیشتری پای مناجات‌خوانی‌ها بنشینند.
در این گزارش بنا داریم به معرفی مناجات‌خوان‌هایی بپردازیم که در دیروز کشورمان، مناجات‌خوانی را برای مداحان امروز ریل‌گذاری کردند. اگر موسیقی تاریخ معاصر از عهد قاجار تا به امروز را مورد بازنگری قرار دهیم با مناجات خوان‌های برجسته‌ای مواجه می‌شویم که هرکدام به نوبه خود تاثیر بسزایی در ارتقاء موسیقی و مناجات داشته‌اند و نامشان به دلایل مختلف در تاریخ ایران به ثبت رسیده است.
حسن عندلیب
حسن عندلیب اصفهانی (هم‌دوره افرادی چون قربان خان قزوینی و علی خان نایب السلطنه و حاجی موذن تفرشی) جزو نخستین آوازخوانانی است که در مسجد سپهسالار تهران مناجات می‌خوانده و اذان می‌گفته است. متاسفانه اثری صوتی از عندلیب موجود نیست، اما افراد معتبری چون روح‌الله خالقی (موسیقی‌دان و مورخ موسیقی)، همچنین حسن مشحون (موسیقی‌دان و نویسنده کتاب تاریخ موسیقی ایران) او را تایید کرده‌اند. صدا و شیوه حسن عندلیب همچنین تسلط او بر دستگاه‌های موسیقی در زمان حیات و پس از مرگ توسط اهل فن مورد تمجید قرار گرفته است. آنچه درباره حسن عندلیب اهمیت دارد نوآوری او در نوع پرداختن به مناجات‌ها بر اساس موسیقی دستگاهی ایران است.
محمد دماوندی
محمد دماوندی یکی دیگر از خوانندگان مطرح عهد قاجار است در اذان گویی و مناجات‌خوانی تبحر بسیار داشته است. از دماوندی آثار زیادی به جای نمانده است. او مناجاتی در مایه دشتی دارد که مدت زمان آن به یک دقیقه نمی‌رسد و به دلیل کیفیت پایین آنچه می‌خواند و می‌گوید خیلی واضح نیست. دماوندی اذانی نیز دارد که با همت ساسان سپنتا کشف و منتشر شده است.
اذان و مناجات با نوای محمد دماوندی
حسینعلی نکیسا
حسینعلی نکیسا اهل تفرش که پیش از شهرت او را با نام حسینعلی‌خان مصفا می‌شناختند، یکی دیگر از آوازخوانان دوره قاجار است که بر اساس موسیقی دستگاهی ایران مناجات خوانی می‌کرده و در مراسم مذهبی به خواندن شعر می‌پرداخته است. او موسیقی‌دان، تعزیه‌خوان و خواننده‌ای صاحب سبک بوده است. پدرش حاجی ملا رجبعلی در عهد ناصری مؤذن تعزیه‌خوان و امام خوانِ بوده و این اتفاق یکی از دلایل علاقه نکیسا به موسیقی است چراکه در کودکی همراه پدر و کربلایی غلامحسین کریمی تعزیه‌خوان مطرح آن دوران تعزیه می‌خوانده و سپس موسیقی آوازی را نیز از پدر و اساتید زمان خویش آموخته است.
دستگاه اصفهان با نوای حسینعلی نکیسا
حسین طاهرزاده
حسین طاهرزاده را اهالی موسیقی می‌شناند و بر اهمیت او در موسیقی ایرانی واقفند. او که در خوانش تصنیف‌ها و قطعات ضربی نیز تبحر داشت یکی از موذنان، تعزیه‌خوانان و مناجات خوانان حرفه‌ای عصر خود است. از او به عنوان فردی یاد می‌شود که در اذان و مناجات‌های عربی تحریرهای ایرانی را به کار برده است. از او صفحه‌ای چند دقیقه‌ای از مقدمات اذان خوانی باقی مانده است.
حسین طاهرزاده به سال ۱۳۳۴ دارفانی را وداع گفت و در گورستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شد.
ابوالحسن‌خان اقبال آذر
ابوالحسن قزوینی معروف به اقبال‌السلطان و اقبال آذر اهل قزوین و متوفی در تبریز نیز یکی دیگر از خوانندگان و مناجات‌خوانان مطرح دوره قاجار است که زمینه اجرای تعزیه نیز تبحر داشته است. اقبال آذر که با محمدحسین شهریار (دوستی و رفاقت داشته) علاوه بر تبحر در خوانندگی و مناجات‌خوانی و تسلط بر موسیقی دستگاهی ایران برد صدای بسیار بالایی داشته است تا آنجا که به گفته برخی از دو کیلومتری قابل شنیدن بوده است.
ابوالحسن اقبال آذر ـ آواز در بیات ترک
سیدجواد ذبیحی
در میان همه مناجات‌خوانان، سیدجواد ذبیحی زاده سال ۱۳۰۹ شمیران و متوفی تیرماه ۱۳۵۹ از ارزش و اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و حتی اغراق نیست اگر او را بهترین مناجات‌خوان عصر حاضر بدانیم. او که موذن و مداح نیز بوده طی سال‌های طولانی به مناجات‌خوانی پرداخت، آن‌هم در مقطعی که اجراهای مذهبی آنطور که باید مورد توجه نبوده است. البته وجود رسانه‌ای چون رادیو در مطرح شدنش تاثیر بسیار داشته است.
سید جواد ذبیحی
یکی از بارزترین ویژگی‌های جواد ذبیحی شفافیت و وسعت صدای اوست که ناشی از حنجره قدرتمند او بوده است. موضوع قابل توجه اینکه جواد ذبیحی با وجود مذهبی بودن به موسیقی نیز نگاهی ویژه داشته است. او با وجود آنکه تحصیلات قابل توجهی نداشته اما بر تمام ردیف‌های آوازی اشراف کامل داشته و موسیقی تا آن حد برایش جدی بوده که با بزرگانی چون حسن کسایی، جلیل شهناز، مرتضی خان محجوبی، پرویز یاحقی و فرهنگ شریف حشر و نشر داشته و حتی آوازهایی را نیز خوانده است.
مناجات «الهی اگر مرا در دوزخ کنی» ـ مرحوم سیدجواد ذبیحی
شیخ محمدحسین زاهد
در طول مدت تدریس و کار فرهنگى حدود ۴ یا ۵ هزار نفر افتخار شاگردى ایشان را داشتند. نفوذ معنوى زیادى در بىن مردم داشت. در زمینه زهد و ساده زیستى ممتاز بود و هرکس او را مى شناخت، اعتقاد ایشان را به زهد مشاهده مى‌کرد تا جایی که نام فامیلیش به زاهد شهرت یافت. مرحوم آقا شیخ محمد حسین، نسبت به دیگر عرفا از علم و سواد بالایی برخوردار نبود، اما نه بدین جهت که ایام تحصیل را قدر ندانسته باشد، بلکه به این علت که از حدود چهل سالگی گام در این راه گذاشته بود. پیش از آن به شغل نفت فروشی مشغول بود و گاه به گاه در درس مرحوم آقا سیدعلی مفسر حاضر می شد.
شیخ محمدحسین زاهد
سال‌های تحصیل او کم بود اما بسیار پربار، طوری که مرحوم زاهد در میان مدرسین تهران، یکی از بهترین و دقیق‌ترین مدرسین ادبیات عرب به حساب می‌آمد. مرحوم زاهد در خواندن ادعیه وارده از ائمه معصومین بسیار توانا بود و صدای گیرایی داشت و در تمام ماه رمضان مجالس دعا و احیا برقرار می‌کرد. بسیاری از مومنین خودشان را از اطراف و اکناف به مسجد امین الدوله می‌رساندند تا از مجالس ایشان بهره‌مند شوند.
در ماه رمضان هر ۳۰ شب احیاء داشت. در آن زمان مسجد امین الدوله تنها مسجدى که هر ۳۰ شب، شب زنده دارى داشت تا آن جایى که به مسجد شب زنده داران معروف بود.
سید علی میرهادی
سیدعلی میرهادی
پایین‌تر از چهارراه قدیمی سیروس، کوچه کم‌عرضی وجود دارد که مسجد امین‌الدوله، یکی از دیرپاترین مساجد جنوب پایتخت را در خود جای داده است؛ مسجدی که هرچند امروز نام و نشانی از آن اصوات حزن‌انگیز دعاخوانان و نیایشگران ندارد، اما حضور مناجات‌خوانانی چون شیخ محمدحسین زاهد و سیدعلی میرهادی در حافظه تاریخی عده زیادی از مردم تهران باقی مانده و نام این مسجد، آوازه آن دعاخوانان پرسوز و گداز را در ذهن‌ها زنده می‌کند.
این مسجد، هنوز هم روزهایی را به یاد می‌آورد که سیدعلی میرهادی بر منبر بلندش تکیه می‌زد و به واسطه صفای دل و خلوص بیانش ۳۲ سال جماعتی را پای این منبر با خودش همراه می‌کرد. میرهادی اصولاً در شب‌های ماه مبارک رمضان دعاس ابوحمزه ثمالی، جوشن کبیر و دعاس افتتاح را زمزمه مس‌کرد. او علاوه بر خواندن دعا در شب‌های قدر، دعای ابوحمزه ثمالی را با معنی می‌خواند؛ به طوری که خواندن این دعا یک هفته طول می‌کشید.
یک هفته قبل از درگذشت به زیارت امام هشتم رفت و در آنجا خواب دید که در حال مناجات‌خوانی است، اما فردی بلندگو را از مقابل او برمی‌دارد. او که معبّری خبره بود، اینگونه تعبیر می‌کند که بیش از یک هفته در این دنیا زندگی نخواهد کرد. همینطور هم می‌شود. روز عید قربان سال ۶۷ بر اثر سکته مغزی دار فانی را وداع گفت.
مرحوم حسن ارضی
حسن ارضی
حاج منصور ارضی را امروزی‌ها بهتر می‌شناسند، اما سرحلقه دعاخوانان، مداحان و مناجاتیان این خانواده، حاج حسن ارضی، کمیل‌خوان حرم حضرت عبدالعظیم الحسنی علیه‌السلام در سال‌های دور است. او که خود از نزدیکان عارفان و ذاکرانی چون حاج اکبر ناظم، شیخ رضای سراج و شیخ محمدحسین زاهد بوده، همزیستی با مرشد‌هایی مانند مرشدباقر و مرشد رجب را تجربه کرده و کسوت استادی مداحان فراوانی را نیز در حدود ۳۰ سالگی دریافت کرده است؛ به علاوه اینکه برادرزاده‌اش منصور و فرزندش حسین، مهدی و خیلی از مداحان بنام عرصه حاضر از شاخص‌ترین شاگردان او به شمار می‌روند.
با این همه، اما دعاخوانی او در پنجشنبه‌های حرم از حاج حسن ارضی، چهره‌ای بی‌همتا در میان اهل مناجات معرفی می‌کند. چه اینکه در همان سال‌های قبل از انقلاب که او در ری کمیل می‌خوانده، همزمان ۱۷ مراسم کوچک و بزرگ کمیل‌خوانی در حرم تشکیل می‌شده، اما مجلس حاج حسن، شاخص‌ترین و پرجمعیت‌ترین برنامه غیررسمی شب‌های جمعه حرم بوده است.
مرحوم حسین صبحدل
حسین صبحدل
کسی نمی‌تواند نام استاد فقید حوزه قرآن، اذان، مناجات و دعا، حسین صبحدل را به فراموشی بسپارد. اگر حافظه فردی و شخصی هریک از ما بلندای قامت این مؤذن بزرگ، قاری بلندمرتبه و مناجات‌خوان خوش‌صدا را از یاد ببرد، صدای او از فراز گلدسته‌های مساجد شهر و دیار ما، نام او را با این صدای خوش تا ابد زنده و مانا خواهد داشت.
علاوه بر صدا، همانطور که پیش‌تر گفته شد، تقلا و کوشش جاودانه او در خانه‌تکانی در رادیو و بازیابی ظرفیت مناجات‌خوانی در رسانه ملی بر اهلش پوشیده نیست؛ چرا که استاد صبحدل در انجام کارها بسیار وسواس و دقت داشت و برایش مهم نبود که پشتیبانی می‌شود یا نه؛ بلکه ارائه کار به بهترین شکل برایش اهمیت داشت.
مناجات با حق تعالی با نوای مرحوم حسین صبحدل
او انسانی والا و یار سال‌های دور حسینیه ارشاد بود که از اولین روزهای پیروزی انقلاب به فعالیت فرهنگی و آموزشی و جذب و تشویق هنرمندان و برنامهسازان پرداخت. در بیش از دو دهه یک تنه کاری کرد کارستان که قابل مقایسه با حاصل یک مرکز، موسسه، سازمان و نهاد فرهنگی است. بنابراین اگر او را خادم معارف وحیانی و فرهنگ اهل‌بیت عصمت و طهارت علیهم‌السلام و سالک هنرمند طریق فضایل علوی بدانیم، اغراق نکرده‌ایم.
استاد صبحدل در مساجد قبا، هدایت و ارک، هم به خواندن دعا و مناجات و هم به تعلیم قرآن مشغول بوده است.
مرحوم سیدقاسم موسوی قهار
سیدقاسم موسوی قهار و سلیم مؤذن‌زاده
حتما در میان شبکه‌های تلویزیونی در سحرهای ماه رمضان می‌توان از یک شبکه دعای سحر را با صدای مرحوم سیدقاسم موسوی قهار شنید. غالباً مناجات‌های موسوی قهار در دستگاه‌های شور و ماهور خوانده می‌شد و به واسطه صدای پرحجم و گیرایش، مخاطب دارد.
از دیگر مناجات‌خوان‌های آشنا به رموز موسیقی ایرانی در دوره معاصر می‌توان از سلیم مؤذن‌زاده اردبیلی نام برد؛ هم او که همانند برادرش زنده‌یاد رحیم مؤذن‌زاده، صدایی بسیار گیرا دارد و علاوه بر اذان، گونه‌های متعددی از مناجات‌خوانی به زبان‌های فارسی، ترکی و عربی را می‌خواند. البته صدای او بر خلاف موسوی قهار، کمتر از رسانه‌های دیداری و شنیداری پخش می‌شود.
دعای سحر با نوای مرحوم موسوی قهار
صدای پرزنگ موسوی قهار اما، همه جوره خود را به مخاطب تحمیل می‌کند و اگر کسی باشد که از این خواننده مذهبی انتظار تحریرهای ریز و طولانی هم داشته باشد، این درخواست را اجابت می‌کند.
مناجات‌خوانی با نوای منصور ارضی در مسجد ارک
حاج منصور ارضی، حاج ماشاءالله عابدی و حاج رضا بکایی
در میان مناجات‌خوان‌هایی که هنوز توفیق داریم از نفس و صدایشان بهره ببریم مشهورترین‌هایشان در تهران عبارتند از حاج منصور ارضی در مسجد ارک که افراد از شرق و غرب و شمال و جنوب تهران و حتی از شهرستان‌های نزدیک پایتخت شب‌ها برای زمزمه مناجات با او راهی خیابان پانزده می‌شوند. حاج ماشاالله عابدی در مسجد شهداءکه از رفت و آمد پرشور مردم به این مسجد قدیمی در گذرگاه شهید محلاتی، می‌شود فهمید که مجلس نورانی و مصفایی در آنجا شکل می‌گیرد. حاج رضا بکایی و مسجد امام حسین(ع) که چندسالی است که مهمان جمع کثیری از مشتاقان سحر و مناجات است.
دعای سلامتی امام زمان و مناجات با آن حضرت با نوای حاج رضا بکایی
پایان پیام/
